​Then là thực hành nghi lễ không thể thiếu trong đời sống tâm linh của người Tày, Nùng. Then là một loại hình diễn xướng âm nhạc dân gian, nội dung thuật lại cuộc hành trình của con người lên thiên giới cầu xin Then ban cho những điều may mắn và một cuộc sống tốt lành. Nói tới hát Then là gắn liền với hình ảnh cây đàn tính trở thành bản sắc văn hoá của cộng đồng tộc người Tày, Nùng với những giai điệu lúc trầm, lúc bổng, khi trang nghiêm, khi rộn ràng, khi thanh tao, khi lâm li, thống thiết… cuốn hút người tham dự. Ngoài vẻ đẹp ca từ, giai điệu, âm thanh Then còn quyến rũ trong vũ đạo và vẻ đẹp của các đồ thủ công truyền thống ở trang phục, đạo cụ trong nghi lễ và những âm sắc mang âm hưởng từ cuộc sống lao động, thẩm thấu những giá trị văn hoá lâu đời, có tính nhân văn sâu sắc. Hát Then không chỉ giải quyết vấn đề tín ngưỡng, mà còn răn dạy con người; ngợi ca đạo đức; chê bai thói hư tật xấu; thể hiện tình yêu nam nữ hay ngợi ca tình yêu thiên nhiên, đất nước... Năm 2019, thực hành Then cúa người Tày, Nùng ở Việt Nam đã chính thức được UNESCO ghi danh vào Danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.
* Một số nét cơ bản về loại hình hát Then của người Tày, Nùng ở khu vực Sông Ray (Cẩm Mỹ):
Người Tày, Nùng vào Đồng Nai sinh sống từ năm 1954, chủ yếu di cư từ các tỉnh miền núi phía Bắc. Tại Cẩm Mỹ, người Tày, Nùng đến đây định cư ở đây từ những năm 1980, họ sinh sống tập trung ở các xã miền núi Sông Ray, Xuân Tây, Xuân Đông… nhưng tập trung chủ yếu ở xã Sông Ray với 1057 hộ, 3,876 nhân khẩu. Nền kinh tế chính của người Tày, Nùng chủ yếu là làm ruộng, trồng cây ăn trái, một số ít chăn nuôi, buôn bán nhỏ và làm các ngành khác. Đến nay, Người Tày, Nùng vẫn lưu giữ nhiểu nét văn hóa truyền thống đặc trưng của dân tộc như hát then, hát sli của người  Nùng, Tày; tiêu biểu trong đó có hát then một trong loại hình văn hóa nghệ thuật truyền thống được trao truyền qua nhiều thế hệ. Ra đời và phát triển song hành cùng chiều dài lịch sử hình thành cộng đồng dân tộc Tày, Nùng; Then chứa đựng trong lòng nó những giá trị, dấu ấn về lịch sử xã hội, nét đẹp trong truyền thống của người Tày, Nùng cho dù trải qua những thăng trầm của thời gian và sự cải biến bởi phương thức truyền miệng nhưng về cơ bản diễn xướng Then trong đó có những lời Then vẫn giữ được “bản sắc, cốt cách” những giá trị, ý nghĩa đặc sắc của hát Then. Đó là tinh thần cộng đồng, sự đoàn kết tương trợ giữa các thành viên trong gia đình, dòng họ, cộng đồng dân cư… từ nếp sống, phong tục, tập quán đến nhạc cụ, múa, âm nhạc.
Tại Sông Ray:  Hát then được đồng bào Tày, Nùng sinh hoạt trong các dịp lễ hội trong năm trên địa bàn, ngoài yếu tố tâm linh là để cầu mùa, chúc phúc, then tính còn giải trí, giải bày nổi lòng, thể hiện tình yêu quê hương đất nước, tình yêu đôi lứa, ca ngợi Đảng, ca ngợi Bác Hồ, ca ngợi quê hương, bản làng, lao động sản xuất; hát then là để giao tiếp với thần linh cầu cho mùa màng tươi tốt, bội thu, đời sống nhân dân ấm no, hạnh phúc…Hàng năm (nhằm ngày mùng 4  tết cổ truyền). UBND xã Sông Ray tổ chức buổi giao lưu VHVN tại Trung tâm VHTT-HTCĐ xã cho đồng bào dân tộc sinh sống trong khu vực Sông Ray. Tại buổi giao lưu có đại diện lãnh đạo địa phương, các đoàn thể, chi ủy các chi bộ và có hơn 600 người đồng bào dân tộc Nùng, Tày tham gia giao lưu hát Then, hình thức hát đối đáp trên sân khấu, hát nhóm, hát lượn. Các buổi giao lưu đã diễn ra trong không khí vui tươi, sôi nổi, thắt chặt hơn nữa tinh thần đoàn kết cộng đồng các dân tộc trên địa bàn góp phần tạo động lực để đồng bào dân tộc thực hiện tốt chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước và hăng hái trong lao động sản xuất, góp phần xây dựng quê hương Sông Ray ngày càng phát triển, giàu đẹp và văn minh

(Đồng bào dân tộc Tày, Nùng tham gia giao lưu hát Then tại Trung tâm VHTT-HTCĐ xã Sông Ray)

Ngoài ra, hát Then ở Sông Ray còn được đồng bào sân khấu hoá, được đưa vào các hoạt động phục vụ sự kiện chính trị, du lịch, phục vụ Nhân dân, trở thành phong trào văn nghệ quần chúng tại địa phương trong thời gian qua. Nội dung các bài then được các nghệ nhân đặt lời mới để ca ngợi Đảng, Bác Hồ kính yêu, ca ngợi con người trong lao động sản xuất, xây dựng nông thôn mới, ca ngợi những đổi thay của quê hương, đất nước…

(Đồng bào dân tộc Tày, Nùng ở Sông Ray tham gia biểu diễn các tiết mục hát Then phục vụ sự kiện chính trị, du lịch)

* Bảo tồn và phát huy giá trị hát Then của người Tày, Nùng tại địa phương
Sau khi được tổ chức UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại, cộng đồng Tày, Nùng. Hát Then đã được các cấp ngành chức năng quan tâm bảo tồn trong kho tàng di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc. Hiện nay trên địa bàn huyện, Then đang tồn tại, phổ biến rộng rãi trong cộng đồng Tày, Nùng dưới dạng then mới (then văn nghệ có cải biên, sáng tác dựa trên âm hưởng Then cổ). Hình thức Then văn nghệ hiện nay được biểu diễn tại các không gian văn hoá như các lễ hội, các sự kiện văn hoá, du lịch, các cuộc liên hoan, hội thi... Nhiều tác phẩm là các bài hát, múa được các nghệ sỹ, nghệ nhân sáng tác phổ theo giai điệu Then, lôi cuốn, hấp dẫn người xem.
Tại địa phương: Để bảo tồn, phát huy giá trị nghệ thuật hát Then, đàn Tính, những năm qua, UBND xã Sông Ray đã đặc biệt quan tâm và có nhiều hoạt động thiết thực như: Thành lập CLB hát then tại ấp 3 xã Sông Ray với 30 thành viên, hỗ trợ kinh phí mua 5 cây đàn Tính và tổ chức giao lưu văn nghệ mở rộng dành riêng cho đồng bào dân tộc Nùng, Tày trong khu vực vào các ngày lễ lớn và các sự kiện chính trị của địa phương, đặc biệt tổ chức giao lưu văn hóa văn nghệ dành riêng cho đồng bào các dân tộc cố định vào ngày mùng 4 tết hàng năm, có hơn 500 người tham dự/mỗi lượt tổ chức; để nhân rộng và phát triển loại hình văn hóa của đồng bào dân tộc, trong những năm qua địa phương đã khuyến khích và động viên những người cao tuổi truyền dạy lại cho thế hệ trẻ trong các buổi sinh hoạt CLB...  góp phần quan trọng vào việc giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc. Đối với cấp huyện: Bám sát nội dung chỉ đạo theo Kế hoạch số 190/KH-UBND ngày 22/8/2022 của UBND tỉnh Đồng Nai và hướng dẫn số1684/HD-BVHTTDL ngày 28/4/2023 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch về thực hiện Dự án “Bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của các dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030; UBND huyện chỉ đạo ngành Văn hóa duy trì hàng năm việc tổ chức Liên hoan hát Then, đàn tính cho đồng bào dân tộc khu vực Sông Ray, vừa tạo sân chơi, giao lưu cho đồng bào, vừa góp phần bảo tồn, phát huy giá trị văn hóa dân tộc.

(Đồng bào dân tộc Tày, Nùng ở Sông Ray tham gia giao lưu hát Then mừng đất nước đổi mới, mừng Đảng quang vinh, mừng Xuân Ất Tỵ 2025)

Trong thời đại công nghệ 4.0 ngày nay, cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường, sự hội nhập quốc tế diễn ra mạnh mẽ, đã ảnh hưởng rất lớn đến giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc trong đó có di sản Then. Để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản hát Then của người Tày, Nùng; trong thời gian tới, cấp ủy, chính quyền các cấp tăng cường công tác lãnh đạo, chỉ đạo triển khai thực hiện kịp thời các nhiệm vụ, giải pháp bảo tồn và phát huy các di sản văn hóa phi vật thể; Đẩy mạnh công tác tuyên truyền về bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa này trên các phương tiện thông tin đại chúng, mạng xã hội; tuyên truyền nâng cao nhận thức của nhân dân đối với việc bảo tồn, phát huy giá trị di sản; tuyên truyền quảng bá thông qua các hội thi, hội diễn, liên hoan, ngày hội và tại các sự kiện văn hóa du lịch; triển khai công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch; Khuyến khích, động viên, khen thưởng kịp thời các tổ chức, cá nhân có đóng góp hiệu quả, tích cực trong công tác quản lý văn hóa, truyền dạy, phát huy giá trị di sản văn hóa hát Then; Tổ chức các lớp tập huấn về công tác quản lý di sản văn hóa cho những người trực tiếp làm công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa nói chung và di sản Thực hành Then của người Tày, Nùng nói riêng; đồng thời duy trì việc tổ chức các chương trình biểu diễn hát Then phục vụ nhiệm vụ chính trị, tổ chức các hội thi, hội diễn, liên hoan, ngày hội văn hóa … nhằm bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa truyền thống hát Then của đồng bào Tày, Nùng, góp phần đẩy mạnh phong trào văn hoá, văn nghệ quần chúng trong toàn huyện./.